فاضل مقداد

«مقداد بن عبداللّه سيورى حلّى» معروف به «فاضل مقداد» (متوفای ۸۲۶ ق)، فقیه، متکلّم و مفسّر نامدار شیعه در قرن نهم هجرى و از شاگردان شهید اول است. وی جامع علوم عقلی و نقلی بود و در رشته‌های مختلف علوم اسلامی، مثل: کلام، فقه، تفسیر، اصول، قرآن، حدیث و ادبیات تألیفاتی ارزشمند از خود به یادگار گذاشته که مشهورترین آنها «کنز العرفان فی فقه القرآن» و «نضد القواعد الفقهية» می‌باشد.

ولادت و خاندان

فاضل مقداد فرزند ‌عبدالله بن محمد، حدود نیمه قرن هشتم هجری در قریه سُیور واقع در نزدیکی شهر حله عراق، متولد شد و به اعتبار محل تولدش به «فاضل سُیُوری» نیز مشهور است. جد مادری فاضل مقداد، رکن‌الدین محمد فرزند علی استرآبادی جرجانی، مترجم «فصول نصیریه» خواجه نصیر، از فارسی به عربی است. فاضل مقداد، در کتاب‌های «ارشاد الطالبین» و «الانوار الجلالیه» خود، با لفظ «جدی» و «الجدالحمید»، به این مسأله تصریح می‌کند. او از متکلمان بزرگ و شاگرد علامه حلی بود.

خاندان مقداد از دانشمندان عرب نجف اشرف هستند، که نسب آن‌ها به قبیله بنی‌اسد می‌رسد. اهالی بنی اسد که شیعه بودند، نزدیک رود فرات عراق می‌زیستند. از میان این طایفه دانشمندان، ادیبان و امیران فراوانی برخاسته‌اند. بسیاری از دانشمندان حله نیز این طایفه هستند. بسیاری از خانواده‌های مقیم نجف اشرف از جمله خانواده مقدادی منتسب به این طایفه هستند. از این رو فاضل مقداد را «فاضل مقداد اسدی» نیز گفته‌اند.

تحصیلات و استادان

فاضل مقداد تحصیلات مقدماتی علوم اسلامی را در شهرهای حله و بغداد به پایان رساند و برای ادامه تحصیل، به شهر مقدس نجف اشرف رفت و تحصیلات عالی فقه و اصول و کلام را در آن حوزه دنبال نمود. وی از دانش و معارف فقیهان و دانشمندان بزرگ آن دیار مقدس، بهره‌های فراوان برد. فاضل مقداد با کوشش فراوان در راه تحقیق، پژوهش و طی مراحل اعلای دانش و فضل، جامع علوم عقلی و نقلی شد و به درجه عالی اجتهاد رسید و متصدی مقام مرجعیت تقلید گشت.

در کتاب‌های معتبر علم تراجم، غیر از شهید اول، شیخ و استادی برای فاضل مقداد ذکر نکرده‌اند. بعضی از شرح حال نویسان معاصر در کتاب‌های خود، یادآور شده‌اند که فخرالمحققین حلی (فرزند علامه حلی)، سید ضیاءالدین عبدالله الاعرجی و سید عمیدالدین از استادان و مشایخ فاضل مقداد بوده‌اند.

فاضل مقداد از مشهورترین شاگردان و تربیت یافتگان مکتب فقهی شهید اول است که از او حدیث نقل کرده است. وی بسیاری از آثار خود را در شرح و تکمیل و آراء و نظرات فقهی شهید اول، ‌به رشته تحریر درآورده است، مثل: کتاب «قواعد الفقهیه» که آن را به نحو خوبی ترتیب و دسته‌بندی کرده و اسم آن را «نضد القواعد الفقهية على مذهب الامامية» گذاشته است. او همچنین مجموعه پرسش‌های خود را از شهید اول در «المسائل المقدادیه» گردآوری نمود.

تدریس و شاگردان

فاضل مقداد پس از سال‌ها تحصیل و پژوهش، جزو دانشمندان بزرگ شیعه شد. شهرت علم و کمال او، آفاق را پر کرد. از این رو گروه گروه از پویندگان دانش و جویندگان فضل و کمال ‌به وی روی آورده، پروانه‌وار گرد شمع وجودش جمع شده و ‌از نور فقه، نظریات و تحقیقات علمی آن فاضل بزرگ استفاده نمودند. تا جایی که بسیاری از فقیهان و محدثان از مکتب فقهی و علمی وی فارغ التحصیل شده به درجه اجتهاد رسیدند و جمعی نیز از وی نقل روایت کردند.

شرح حال نویسان نام شاگردان وی را یک جا ذکر نکرده‌اند بلکه به مناسبت‌های مختلف همراه شرح حال دیگر دانشمندان به نحوی به شاگردی آن‌ها نزد فاضل مقداد اشاره کرده‌اند:

1. احمد بن محمد بن فهد حلی (متوفی: ۸۴۱) وی عالمی زاهد، فقیهی بزرگ و نویسنده کتاب فقهی «المذهب البارع» است.
2. حسن بن راشد حلی: وی فقیه، شاعر و ادیب بود. او قصیده‌هایی در شرح الفیه شهید اول سروده که به نام «الجمانه البهیه فی نظم الالفیه» شهرت دارد. حسن بن راشد زمان وفات فاضل مقداد را سال ۸۲۶ هـ.ق و مدفن او را مقابر نجف اشرف معرفی کرده است.
3. حسن بن محمد بن حسن نجفی، نویسنده تفسیر «عیون التفاسیر».
4. حسین بن فخرالدین بن سفرالله، معروف به علاءالدین مظفر قمی.
5. سیف الدین شغرابی.
6. شرف الدین مکی.
7. ظهیرالدین بن الحسام: وی عالمی فاضل، ‌عابدی فقیه و از مشایخ بزرگ زمان خویش بود. او منسوب به عامل (از شهرهای لبنان) است.
8. عبدالله بن مقداد: وی فرزند فاضل مقداد است. پدرش در سال ۷۹۴ هـ.ق کتاب «الاربعون حدیثاً» را برای او تألیف کرد.
9. علی بن الحسن بن علاله یا «علا»؛ فاضل مقداد از او با عناوین «شیخ صالح»، «عالم» و «فاضل» یاد کرده و در سال ۸۲۲ هـ.ق به او دو بار اجازه روایت داده و متن این دو اجازه‌نامه را در پشت کتاب‌های «الاربعون حدیثاً» و «رساله آداب الحج» نوشته است.
10. علی تولینی نحاریری عاملی: وی معروف به زین‌الدین، نویسنده کتاب «الکفایه فی الفقه»، یکی از فقیهان و دانشمندان بزرگ نجف بود. او از فاضل مقداد و جمال الدین احمد، فرزند علی عیناثی عاملی نقل روایت می‌کند.
11. علی بن عبدالعالی المیسی العاملی: وی ملقب به نورالدین، از شاگردان و راویان فاضل مقداد است.
12. سید رضی‌الدین بن عبدالملک، الواعظ القمی.
13. محمد بن شجاع القطان الانصاری الحلی: وی ملقب به شمس‌الدین و معروف به ابن قطان است. در کتاب‌های فقهی، نظرات فقهی وی مورد توجه فقیهان واقع شده است. او آثار متعددی در فقه و اخلاق دارد، مثل:‌ «معالم‌الدین فی فقه آل یاسین» در موضوع فقه و «نهج العرفان فی احکام الایمان» در موضوع اخلاق. دانشمندان علم تراجم، تألیفات او را نشانه فضل و علو مرتبت علمی او دانسته‌اند و او را ستوده‌اند.

آثار و تألیفات

فاضل مقداد در سایه نبوغ و علوم سرشار خود، کتاب‌های فراوانی را به رشته تحریر درآورد که از زمان خویش تاکنون، جزو ذخیره‌های علمی جهان اسلام بشمار می‌رود. وی پژوهشگر، ژرف‌اندیش، نویسنده، ادیب، نظریه‌پرداز، نوآور و دارای ذوقی لطیف و ذهنی تیزبین بود. از این رو، تألیف‌های وی در نهایت نیکویی بیان، اتقان و استحکام معنا می‌باشد. او در تألیفات خود، از آخرین دستاوردهای تحقیقاتی و پژوهش خود که شامل روش‌های نوین علمی به ویژه در رشته‌های فقه و تفسیر می‌باشد، استفاده کرده است. آثار ارزشمند او جزو منابع معتبر و مهم فقهی، قرآنی، ادبی و روایی است و مورد استفاده عالمان و فقیهان است.

فاضل مقداد پژوهش‌های فراوان در علم کلام انجام داد. وی از جمله کسانی است که ارکان این علم را استوار و در تهذیب و تنقیح آن از افکار نادرست، کوشش‌های بسیاری نمود. او برای علم کلام، که علم جهان بینی است، ارزش فوق‌العاده‌ای قائل بود. وی بیش از پژوهش در مسائل فرعی به پژوهش در مسائل کلامی و تألیف کتاب در آن زمینه‌ها می‌پردازد. وی در ابتدای کتاب «الانوار الجلالیه» به این مطلب چنین تصریح می‌کند: از آن جا که علم کلام در بین دانش‌ها، از نظر دلیل و برهان مطمئن‌تر و از نظر بیان، روشن‌تر و از نظر موضوع، شریف‌تر و از نظر اصول و فروع، کامل‌تر است. ‌تقدم آن بر سایر دانش‌ها، لازم و ضروری است. نیز در مقدمه کتاب فقهی «نضد القواعد»، بعد از آن که علم کلام را از موهبت‌های بزرگ خداوندی می‌شمارد، می‌گوید: «بعد از آن که خداوند توفیق نوشتن کتاب «اللوامع الالهیه فی مباحث الکلامیه» را به من داد لازم دیدم که باید به دنبال آن به نوشتن کتاب در مورد مسائل فقهی و فروع دین که یکی از دو موهبت بزرگ خداوند است، ‌بپردازم».

آثار وی که بسیاری از آن‌ها هنوز چاپ نشده و به صورت نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های معتبر بزرگ موجودند، عبارتند از:

1. کنز العرفان فی فقه القرآن: این فقیه بزرگ، قرآن را به عنوان یکی از منابع مهم فقه استدلالی و احکام شرعی قرار داد. از این رو، کتاب ارزشمند «کنز العرفان» را که موضوع آن «آیات الاحکام» است، نگارش کرد. این کتاب از مشهورترین کتاب‌های فقهی و قرآنی در طول چهار قرن اخیر است.
2. ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین: که شرح «نهج المسترشدین» نوشته علامه حلی است. این اثر کلامی در سال ۷۹۲ هـ.ق به پایان رسیده است. این کتاب یکی از منابع کتاب «اثبات الهداه»، نوشته شیخ حر عاملی و کتاب «بحارالانوار» نوشته علامه مجلسی، می‌باشد.
3. الاعتماد فی شرح رساله واجب الاعتقاد
4. الانوار الجلالیه فی شرح الفصول النصیریه: «فصول نصیریه» اثر خواجه نصیرالدین طوسی کتابی است کوچک در موضوع اصول عقاید و با زبان فارسی. این کتاب به وسیله محمد رکن‌الدین جرجانی استرآبادی، جد مادری فاضل مقداد از فارسی به عربی برگردانده شده و فاضل مقداد آن را شرح کرده است.
5. تجوید البراعه فی شرح تجرید البلاغه
6. تفسیر مغمضات القرآن
7. التنقیح الرائع من المختصر الشرائع: نویسنده روضات الجنات بر این باور است که کتاب فقهی «التنقیح الرائع» یکی از متقن‌ترین کتاب‌های فقه استدلالی است.
8. جامع الفوائد فی تلخیص القواعد
9. رساله فی وجوب مراعاة العداله فی من یأخذ حجة النیابه
10. شرح «الالفیه» شهید اول
11. شرح سی فصل خواجه نصیر در علم نجوم و تقویم
12. شرح «مبادی الاصول» علامه حلی
13. اللوامع الالهیه فی المباحث الکلامیه: نویسنده‌ روضات الجنات در مورد کتاب «اللوامع الالهیه» فاضل مقداد، می‌گوید: این کتاب از بهترین کتاب‌هایی است که در فن کلام، از جهت نظم ظاهری و استحکام باطنی، نوشته شده است. کتاب «التنقیح الرائع» وی نیز از متین‌ترین کتاب‌های فقه استدلالی، دارای بیان شیوا و مشتمل بر اطلاعات مفید و ارزنده است.
14. المسائل المقدادیه؛ که شامل مجموعه پرسش‌های فاضل مقداد از استادش شهید اول است.
15. النافع یوم الحشر فی شرح باب حادی عشر: که شرح کتاب «باب حادی عشر» علامه حلی (متوفی: ۷۲۶ هـ.ق) است. از این شرح، ‌ترجمه‌های متعددی به فارسی صورت گرفته که معروفترین آن‌ها، «الجامع فی ترجمه النافع»، است که توسط محمدعلی حسینی شهرستانی (متوفی: ۱۳۴۴ هـ.ق) انجام شده است. همچنین این شرح به زبان انگلیسی برگردانده شده که در سال ۱۹۲۸ م در شهر لندن چاپ شده است.
16. نضد القواعد الفقهية على مذهب الامامية؛ در شرح کتاب «قواعد الفقهیه» شهید اول است.
17. التحفه الناجیه فی التقربات الالهیه
18. رساله آداب الحج
19. الفتاوی المتفرقه
20. الاربعون حدیثاً
21. الادعیه الثلاثون.

مدرسه مقداد سیوری

فاضل مقداد علاوه بر تألیف کتاب، تربیت شاگردان و عهده‌دار بودن ریاست دینی و مرجعیت عامه، که هر کدام از آن منشأ اثرهای فراوان در رشد و بالندگی فرهنگ دینی بود، مدرسه علمیه‌ای را در شهر نجف اشرف بنا کرد. این مدرسه در قرن نهم و دهم به «مدرسه مقداد سُیوری» معروف بود. دلیل این مسأله، تاریخ و مکان استنساخ کتاب «مصباح المتهجد» شیخ طوسی است. در انتهای نسخه‌ای خطی از این کتاب آمده است: «استنساخ این کتاب، روز شنبه ۱۲ جمادی الاول، سال ۸۳۳ هـ.ق بدست نیازمند به رحمت پروردگار و شفاعتش عبدالوهاب، فرزند محمد، فرزند جعفر، ‌فرزند محمد، فرزند جعفر، فرزند علی، فرزند سیوری اسدی، در شهر مقدس نجف که سلام و درود بر ساکنانش باد و در مدرسه «مقداد سیوری» به پایان یافت.

این مدرسه در محله «مشراق»، یکی از محله‌های معروف نجف ‌و روبروی مسجد «اصاغه» قرار دارد. مدرسه تا سال‌های آخرین قرن دهم آباد بود و پس از آن رو به ویرانی رفت، تا این که «سلیم خان شیرازی» در سال ۱۲۵۰ هـ.ق آن را از نو بنا کرد و به همین سبب به مدرسه سلیمیه معروف شد. آخرین بازسازی این مدرسه، ‌همان طوری که در سر درِ آن نوشته شده در سال ۱۳۴۰ هـ.ق توسط سید ابوالقاسم وکیل انجام شده است.

این مدرسه که از قدیمی‌ترین مدرسه‌های دینی حوزه علمیه نجف اشرف است، ‌در سال آخر عمر فاضل مقداد توسط وی بنا شده است. بنابراین سال ساخت و اتمام آن ۸۲۶ هـ.ق خواهد بود. این مدرسه که به مدرسه سلیمیه معروف است، مدرسه‌ای است کوچک دارای ۱۲ حجره و اکنون خوابگاه طلبه‌های مهاجر از سایر کشورهای اسلامی به عراق است.

در منظر عالمان

فاضل مقداد نزد دانشمندان اسلامی، به ویژه فقیهان و مفسران، دارای مقام و منزلت خاصی است. آنان، او را به سبب جامعیتش در علوم عقلی و نقلی با القاب و اوصاف زیبا ستوده‌اند. محقق تستری، محدث نوری، محمدباقر خوانساری، شیخ عباس قمی و محمدعلی مدرس او را فاضل، فقیه، متکلم، دقیق، دانشمند هوشمند، جمال دین، و پژوهشگری بزرگ معرفی کرده‌اند.

علامه مجلسی در بحارالانوار می‌گوید: «شیخ بزرگ مقداد، فرزند عبدالله از فقیهان بزرگ است و تألیف‌های او در نهایت ارزش و شهرت است».

شاگردش، حسن بن راشد حلی، می‌گوید: «شیخ ما پیشوا، علامه اعظم ابوعبدالله مقداد که خداوند چهره او را نورانی کرده است. مردی است باکمال، دارای صدایی رسا، زبانی برّا در گفتار بلیغ و سخنور و در علوم فراوانی متخصص است. وی فقیهی متکلم، اصولی، نحوی و منطقی است که کتاب تألیف کرد و خوب هم تألیف کرد».

وی نه تنها نزد دانشمندان شیعه، مقام و منزلت خاصی دارد، بلکه نزد دانشمندان اهل سنت نیز دارای موقعیت و شهرت فوق العاده‌ای است. نویسنده التفسیر والمفسرون، از دانشمندان اهل سنت، کتاب ارزشمند «کنز العرفان فی فقه القرآن» فاضل مقداد را در کنار سایر کتاب‌هایی که در مورد آیات الاحکام نوشته شده است در فصلی جداگانه متذکر شده و بعد از ذکر مشخصات و اوصاف وی در مورد آن کتاب به بحث و نقد و نظر پرداخته است.

زرکلی نویسنده الاعلام می‌گوید: شرف دین ابوعبدالله مقداد حلی اسدی نجفی عالمی متکلم، معروف به فاضل سیوری از شاگردان شهید اول و از استادان حسن بن راشد حلی و شیخ زین‌الدین ابن علاء است. فاضل سیوری از بزرگان متکلمین و از پرچمداران پژوهش است. او نقش مهمی در علوم تفسیر، کلام، فقه، حدیث و... دارد.

وفات و مدفن

شیخ حسن به راشد حلی بر پشت نسخه‌ای از کتاب «القواعد الفقهیه» شهید اول، تاریخ وفات فاضل مقداد را چنین نوشته بود: «شیخ ما، پیشوای اعظم علامه ابوعبدالله مقداد فرزند عبدالله، سیوری که خداوند چهره او را در نجف اشرف نورانی کرده بود بر شرفش برترین درودها و کامل‌ترین سلام‌ها، روز یکشنبه ۲۶ جمادی الثانی سال ۸۲۶ هـ.ق وفات کرد و در یکی از قبرستان‌های نجف اشرف، به خاک سپرده شد».

سن فاضل مقداد را تا وقت وفات، حدود ۸۰ سال تخمین زده‌اند؛ چرا که فخرالمحققین فرزند علامه حلی و استاد شهید اول، در سال ۷۷۱ هـ.ق درگذشته است و فاضل مقداد همان طور که در کتاب «الاعتماد شرح رساله واجب الاعتقاد» تصریح کرده، ‌فخرالمحققین را درک کرده است و آن کتاب را در زمان حیات جناب فخر نوشته است، بین وفات فخرالمحققین و شیخ مقداد ۵۵ سال فاصله است. از طرفی، بعید به نظر می‌رسد که وی «رساله واجب الاعتقاد» را پیش از ۲۰ سالگی شرح و تبیین کرده باشد. بنابراین، می‌توان گفت که وی نزدیک به ۸۰ سال زندگی کرد.

مکان دفنِ وی به طور دقیق معلوم نیست. عده‌ای از دانشمندان از جمله حسن بن راشد حلی در متن فوق محل دفن وی را در قبرستان‌های نجف دانسته‌اند. منظور از قبرستان‌های نجف همان مقبره بزرگ وادی السلام است که محل دفن بزرگان و اولیای الهی می‌باشد. اما نویسنده روضات الجنات در این مورد می‌گوید: «گمان قوی دارم که بقعه واقع در دشت «شهروان بغداد» که در میان اهالی آن سامان، به مقبره مقداد معروف است، مدفن همین فاضل مقداد باشد که در آن جا وفات یافته است و یا به حسب وصیت خودش در آن جا دفن شده است؛ چرا که آن جا محل عبور و تعدد زایرین عتبات عالیات است. و اما این مقبره نمی‌تواند قبر مقداد بن اسود کندی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله (و از خواص امام علی علیه السلام) باشد؛ چرا که او بنابر شواهد تاریخی در قبرستان بقیع واقع در مدینه (در سال ۳۳ هـ.ق) دفن شده است.

شهروان یا شهرابان دارای نخلستان‌ها و باغ‌های فراوان، در ۱۰۱ کیلومتری شرق بغداد واقع شده بود و دانشمندان زیادی منسوب به آن هستند. این مکان در مسیر قافله‌ها و زایرین عتبات عالیات از طرف ایران، افغانستان و سایر کشورهای دور دست شرق، به عراق قرار دارد. بر روی مرقدی که منسوب به فاضل مقداد است بقعه‌ای بلند، سفید و قدیمی ساخته شده که جلوه خاصی به این شهر کوچک داده است و محل زیارت علاقه‌مندان به عالمان و فقیهان اهل بیت علیهم‌السلام می‌باشد. این مرقد آن چنان نزد اهالی آن سامان و سایر جاها مشهور است که دیگر نام شهر، از شهروان به «مقدادیه» نقل پیدا کرده است و هم‌اکنون به «المقدادیه» معروف است.

پانویس

منابع

• گلشن ابرار، جلد ۳، زندگی نامه "فاضل مقداد" از علی کرجی.

• تاريخ حديث شيعه در سده های هشتم تا یازدهم هجری، الیاس پوراکبر، قم ۱۳۸۵، در دسترس در حدیث نت.